Zabytki i historia Pomorza

Kuźnia wodna w Oliwie była jednym z dwudziestu zakładów rzemieślniczych istniejących pod koniec XVI wieku nad Potokiem Oliwskim określanym zamiennie nazwą Potoku Jelitkowskiego, którego źródło znajduje się w Oliwie a ujście w Jelitkowie. Długość potoku wynosi 9,7 km. Jest to ciek pierwszego rzędu, to znaczy wpływa bezpośrednio do morza. Ma on trzy lewobrzeżne dopływy. W górnej części potok ma charakter górski o spadku dochodzącym do 3%, w dolnej maleje on do 1,3%.

Potoki tego typu wykorzystywano w przeszłości jako źródło energii, stale odnawialne, nie powodujące zanieczyszczeń ani konieczności transportu paliwa. Specjalistami od zagospodarowania energii wodnej w średniowieczu byli cystersi. Pierwszy młyn wodny w Oliwie wybudowali właśnie oni, jako że byli usadowieni przez książąt pomorskich nad Potokiem Oliwskim. Postawili go w pobliżu klasztoru w 1350 roku. Młyn ten nie istnieje, pozostała jedynie grobla i wgłębienie po stawie. W XVI wieku wielu rzemieślników z Gdańska wykupowało działki nad potokiem i budowało młyny, kuźnie, olejarnie, folusze, tartaki i inne zakłady. Pierwsza wzmianka na piśmie o kuźni wodnej pochodzi z 1597 roku i informuje o nabyciu zakładu przez opata Dawida Konarskiego od Johanna Klinghamera. Faktycznie były to dwie kuźnice żelaza i niewielki młyn prochowy. Kuźnia była czynna do 1947 roku. W 1957 roku przejęło ją Muzeum Techniki w Warszawie.

Kuźnia powstała dzięki spiętrzeniu wody zaporą betonową długości 44 metrów i wysokości 2,2 metra. Powstały w ten sposób zbiornik wodny ma pojemność 8 000 m³ wody. W budynku znajdują się trzy koła wodne. Dwa duże typu śródsiębiernego o średnicy 4 metrów napędzają młoty o wadze 250 kg, które opadają z wysokości 40 cm. Jeden obrót koła skutkuje dziesięcioma uderzeniami młota. Małe koło wodne uruchamia nożyce do cięcia blach i prętów do grubości 4 cm. Jest ono nasiębierne i ma średnicę 3,1 metra. Urządzenie mimośrodowe powoduje jeden ruch nożyc w czasie jednego obrotu koła. Ponadto w kuźni znajdują się dwa piece grzewcze.

Kuźnia jest unikatowym zabytkiem hydrotechniki. Udostępniana dla zwiedzających stanowi atrakcję Oliwy. 

Bibliografia

- Majewski Wojciech, Zabytkowa kuźnia wodna na Potoku Jelitkowskim, [w:] Zabytki hydrotechniki w Polsce pod red. Romana Klima, Gdańsk 1996 r.

- Mamuszka Franciszek, Oliwa. Okruchy z dziejów, zabytki, Gdańsk 1985 r.