Zabytki i historia Pomorza

Pierwsza wzmianka w źródłach o istnieniu kościoła w Rumi datowana jest na rok 1253. Najprawdopodobniej kościół zbudowany był wcześniej. Rumia wyznaczona bowiem była przez cystersów oliwskich, do których należała, na ośrodek parafialny dla północnej części Kępy Oksywskiej i miała obejmować dziewięć wsi, z których cztery istnieją do dzisiaj, to Mosty, Pierwoszyno, Kosakowo i Dębogórze. Ta część Kępy w 1224 roku odebrana została przez Świętopełka norbertankom z Żukowa i przyznana cystersom oliwskim. Zakonowi zależało na stworzeniu parafii w Rumi obejmującej wspomniane wsie, aby zerwać więzy tychże wsi z parafią w Oksywiu. Walkę o Kępę z norbertankami cystersi jednak przegrali i rumska parafia ostatecznie była jedynie jednowioskowa. W Rumi powstał wielki folwark cysterski (grangia) specjalizujący się w hodowli owiec. Należał do opata oliwskiego i stanowił dla okolicy liczący się ośrodek gospodarczy i administracyjny[1].

Pierwotny kościół był prawdopodobnie drewniany, zlokalizowany w centrum Rumi. W XV wieku zbudowano w tym samym miejscu murowany. Stanowił unikatowy przykład wiejskiej gotyckiej architektury sakralnej na tym terenie. Cechami jej było wmurowywanie w ściany kamieni polnych i ozdobny układ cegieł (warstwa licowa składa się z kolejno przeplatanych cegieł układanych wozówkami i główkami, przy czym główki jednej warstwy wypadają na osiach wozówek warstwy powyżej i poniżej). Świątynię przebudowano w XVII wieku. Była to budowla orientowana na osi wschód – zachód, na planie prostokąta o wymiarach 17,3 m długości i 7,8 m szerokości, podparta przy szczytach uskokowymi przyporami. Mury od strony zewnętrznej i wewnętrznej zostały otynkowane u schyłku XVI wieku. Nierozglifione proste okna o półkolistych zamknięciach oświetlały świątynię, pięć od strony południowej i sześc od północnej. Od strony południowej do bryły kościoła dobudowana była niewielka kruchta, wykorzystywana do przechowywania mar i feretronów. Nisze w ścianach prezbiterium służyły do umieszczenia sakramentarium lub figur. Budowlę przykrywał stromy czterospadowy dach oparty na średniowiecznej więźbie dachowej, która przetrwała do lat pięćdziesiątych XX wieku. Wewnątrz prosty strop drewniany był na wysokości 4,6 m. Kościół posiadał wieżę, która rozebrano w czasach pruskich (wieża istniała jeszcze w 1782 roku). Zaniechano jednak budowy nowej, dzwony przeniesiono do drewnianej dzwonnicy, którą ustawiono poza świątynią w okolicy głównej bramy.

Zakrystię zbudowano na planie prostokąta z muru pruskiego od strony wschodniej prezbiterium, wnętrze jej oświetlono prostym oknem znajdującym się na osi kościoła. Drewniana podwalina murów zakrystii ułożona była na polnych kamieniach. W 1907 roku w opisie konserwatorskim wymieniano w wyposażeniu zakrystii rokokowe zielone meble zdobione kolorowymi kwiatkami i lavabo z XVIII wieku. Z zakrystii do kościoła wchodziło się ukrytym wąskim przejściem za ołtarzem głównym.

Według opisu z 1938 roku we wnętrzu podłoga  częściowo betonowa, częściowo z płytek kamiennych zastąpiła wcześniejszą drewniano – ceglaną. We wnękach przy ołtarzu stały dwie niewielkie figury z początku XVI wieku Marii z Dzieciątkiem podającym jabłko i św. Anny. W kościele były trzy ołtarze. Szczególnie cenny był późnorenesansowy, dwukondygnacyjny ołtarz główny z 1584 roku. W części centralnej ołtarza malowidło na desce przedstawiało Zdjęcie z Krzyża nawiązujące do wezwania świątyni. Na wyższej kondygnacji umieszczony był mniejszy obraz Droga do Emaus. Ołtarz ten po przeróbkach dokonanych przed 1918 rokiem przeniesiony został do lewej nawy bocznej nowego kościoła. Obecnie jest to ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa. W wyposażeniu były też trzy dzwony, barokowe sześciogłosowe organy o jednym manuale ręcznym, osiemnastowieczny feretron, ambona oraz późnośredniowieczne świeczniki i lichtarze z brązu.

Kościół nosił kilka wezwań: św. Stanisława ze Szczepanowa (1583/1584), Podwyższenia, Znalezienia lub ewentualnie Krzyża Świętego (1686/1687), później św. Mikołaja (1710). 

Świątynię otacza zabytkowy cmentarz, który kiedyś ogrodzony był kamiennym murem. W latach trzydziestych XX wieku mur zastąpiony został drewnianym płotem wspartym na betonowych słupach. Na cmentarzu zachowały się pojedyncze nagrobki z drugiej połowy XIX wieku z zabytkowymi żeliwnymi krzyżami i kratami.

Przed wojną zauważono dużą wartość naukową i artystyczną kościoła w Starej Rumi, lecz zabytek nie doczekał się gruntownej  renowacji. Po wybudowaniu nowego kościoła proboszczowie rumscy nie byli nim zainteresowani. W czasie drugiej wojny światowej stary kościół nie ucierpiał, po 1945 roku ulegał nielegalnej rozbiórce. Obecnie jest to zabezpieczona przez miasto ruina. 

Zobacz więcej