Zabytki i historia Pomorza

Wyzwolenie Gdańska

Pod koniec II wojny światowej w niemieckich planach strategicznych Gdańsk odgrywał coraz większą rolę. Zatoka Gdańska, ze względu na swą głębokość przekraczającą 10 metrów, była dogodnym miejscem do bazowania dużych okrętów i statków transportowych. Niszczenie przez lotnictwo alianckie portów położonych nad Morzem Północnym i południowo-zachodnim Bałtykiem, opanowanie w sierpniu 1944 roku przez Armię Radziecką wybrzeży Zatoki Ryskiej spowodowało zainteresowanie Niemców Gdynią i Gdańskiem jako morską bazą strategiczną. W Gdyni powstało główne centrum remontowo-‑szkoleniowe a także zaopatrzeniowe niemieckich sił morskich, natomiast w Gdańsku rozpoczęto masową produkcję okrętów podwodnych typu U XXI[1]. Ponadto porty w Gdańsku, Gdyni i Helu służyły do ewakuacji ludności niemieckiej z Prus Wschodnich i Pomorza Gdańskiego. Ich rola poważnie wzrosła po zajęciu w początkach marca 1945 roku części Pomorza Zachodniego przez wojska radzieckie i przerwaniu połączeń lądowych Gdańska i Gdyni z Rzeszą.

Los Gdańska i pozostałych obszarów Pomorza Gdańskiego został rozstrzygnięty w okresie od 15 stycznia do 31 marca 1945 roku w wyniku działań podejmowanych przez wojska radzieckie i niemieckie. Zadanie przełamania obrony niemieckiej i zdobycia Pomorza otrzymał 2 Front Białoruski pod dowództwem marszałka Konstantego Rokossowskiego. Współdziałały z nim wojska 1 i 3 Frontu Białoruskiego nacierające w kierunku Pomorza Zachodniego i Prus Wschodnich. Siły 2 Frontu Białoruskiego liczyły 63 dywizje, jednak w walkach wzięło bezpośrednio udział 35 dywizji[2]. W walkach o Gdynię brała udział polska Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte.

Zadanie powstrzymania natarcia wojsk radzieckich w kierunku Pomorza Gdańskiego i zachodniej części Prus Wschodnich otrzymała 2 armia polowa dowodzona przez gen. płk. Waltera Weissa. Po przegrupowaniu wojsk niemieckich 12 marca 1945 roku obowiązki dowódcy 2 armii objął gen. Dietrich von Saucken. Dysponował on w rejonie gdańskim ponad siedemnastotysięcznym wojskiem. Według danych z 28 lutego 2 armia posiadała 170 czołgów i 203 pojazdy opancerzone, na lotniskach w Gdańsku i Gdyni było 100 samolotów wspierających działania sił lądowych. Na wodach Zatoki Gdańskiej operowały pancerniki „Lützow”, „Admirał Scheer” oraz krążowniki „Prinz Eugen”, „Admirał Hipper” i inne mniejsze jednostki[3].

Do bezkompromisowej walki pod koniec wojny zmuszały niemieckich żołnierzy i ludność cywilną rozkazy Adolfa Hitlera. Rozkaz o sądach doraźnych z 15 lutego 1945 roku zobowiązywał do ścigania dezerterów i karania ich natychmiastową degradacją i egzekucją przez powieszenie lub rozstrzelanie. Sądy szafowały wyrokami śmierci za każdy przejaw niewiary w niemieckie zwycięstwo. Efektem ich działań w Gdańsku byli powieszeni w obecnej Alei Zwycięstwa i  innych skwerach. W parku Steffensów wisiały nawet kobiety[4]. Filozofię „spalonej ziemi” zapoczątkowano rozkazem z 19 marca 1945 roku, nakazującym zniszczenie przed wycofaniem się wojsk niemieckich z danego terytorium wszelkich urządzeń militarnych, komunikacyjnych, łączności, przemysłowych, zaopatrzeniowych, jak też i innych dóbr materialnych.

Gdańskie lokalne władze cywilne i wojskowe intensywnie przygotowywały się do obrony przed spodziewanym atakiem wojsk radzieckich. Poważnym problemem okazało się przemieszczenie części ludności z okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie do innych regionów Niemiec. Opracowany we wrześniu 1944 roku program ewakuacji (tzw. Plan Ewa) okazał się bezużyteczny z uwagi na sprzeciw władz wschodniopruskich dotyczący ich włączenia się do jego opracowania. Ta krótkowzroczna, o charakterze propagandowym, decyzja doprowadziła w efekcie do panicznej, chaotycznej ucieczki mieszkańców Prus Wschodnich przed wojskami radzieckimi.

Od stycznia 1945 roku tysiącami przybywali do Gdańska uciekinierzy z zamiarem przedostania się drogą lądową w kierunku Pomorza Zachodniego. W warunkach surowej zimy, bez odpowiedniej odzieży, bez żywności, pod radzieckim ostrzałem artyleryjskim ludność ta ginęła po drodze. W Gdańsku wielu z nich nie znajdowało noclegu i musiało koczować pod gołym niebem[5].

Z początkiem marca 1945 roku, po zablokowaniu lądowych szlaków ewakuacyjnych przez wojska radzieckie, uciekinierom pozostała jedynie możliwość wydostania się z okrążonego Gdańska drogą morską.

Władze gdańskie starały się powstrzymać dopływ uciekinierów, a przebywających już w mieście, wraz z 25 tysiącami rosyjskich jeńców wojennych, ewakuować. Liczbę ludności cywilnej w rejonie Gdyni i Gdańska szacowano w dniu 17 marca od 600 tysięcy do 1 miliona osób. W okresie od stycznia do maja 1945 roku wywieziono łącznie z portów  Gdyni, Gdańska i Helu ponad 1 milion osób[6]. Ewakuacja drogą morską nie była bezpieczna. Torpedy, bomby i miny radzieckie posłały na dno wiele statków transportowych i okrętów wojennych z tysiącami żołnierzy i ludności cywilnej na pokładach. Najtragiczniejszym wydarzeniem było zatopienie przez radziecki okręt podwodny transportowca „Wilhelm Gustloff” z kilkoma tysiącami żołnierzy i uciekinierów, z których jedynie nieliczni zdołali się uratować[7].

Mobilizacją ludności i przygotowaniami do powstrzymania ataku wojsk radzieckich w Gdyni i Gdańsku kierował gauleiter i komisarz obrony Rzeszy Albert Forster. Mobilizacja objęła wszystkich mężczyzn od 16 do 60 roku życia. Skierowano ich do oddziałów frontowych. Dotyczyła ona także uciekinierów z Prus Wschodnich i Zachodnich. Pomimo trwającej zimy przystąpiono do rozbudowy systemu umocnień okalających miasto. Do prac tych zatrudniano mieszkańców miasta, robotników przymusowych i więźniów.

Gdański rejon umocnień składał się z dwóch pasów obronnych. Pierwszy o szerokości od 3 do 5 km przebiegał w odległości około 30 km od centrum miasta i zaczynał się w miejscowości Błonia, dochodził do Pruszcza Gdańskiego, następnie do Dolnych Kolbud, Leźna, Rębiechowa i kończył się w Jelitkowie. Drugi pas obrony otaczał centrum miasta w odległości 5-7 km. Ostatnią  pozycję obrony stanowiły zabudowania śródmieścia i dzielnicy Wrzeszcz (szkic 1). Na ulicach, placach ustawiono barykady i zasieki oraz przygotowano stanowiska dla broni maszynowej i artylerii. Na szlakach dojazdowych do miasta wysadzono wszystkie wiadukty i nasypy kolejowe[8].

Po krwawych  bojach nad Wisłą i w Borach Tucholskich po 10 marca 2 armia niemiecka wycofała się w rejon wymienionych umocnień. Natarcie wojsk radzieckich rozpoczęło się 14 marca. Główne uderzenie skierowano na Sopot w celu przerwania linii obronnej łączącej Gdynię z Gdańskiem (szkic 2). Już od 14 marca artyleria radziecka ostrzeliwała miasto.

Ważną rolę w przełamaniu oporu niemieckiego w rejonie Gdańska odegrało lotnictwo radzieckie i alianckie bombardując port, okręty, statki handlowe oraz obiekty cywilne w mieście. Ataki lotnicze rozpoczęły się nalotem 100 samolotów na Główne Miasto i trwały od 9 do 25 marca[9]. Zrzucano bomby zapalające, burzące i odłamkowe. Po odcięciu przez Rosjan w dniu 25 marca dopływu wody do miasta pożary wywołane przez bombardowanie w śródmieściu rozprzestrzeniały się samorzutnie. Gdańska straż pożarna została wycofana z Głównego Miasta.

Palące się, okrążone miasto, wypełnione mieszkańcami i uciekinierami, nie miało najmniejszych szans na ratunek. Nasuwało się pytanie o sens dalszych operacji wojskowych. Z tego powodu marszałek Rokossowski skierował 24 marca ultimatum do generałów, oficerów i żołnierzy 2 armii wzywające do poddania się. Pozostało ono bez odpowiedzi. Natomiast dowódca garnizonu gdańskiego 25 marca otrzymał  rozkaz Führera nakazujący zdecydowaną obronę każdego metra kwadratowego powierzchni Gdańska i Gdyni oraz bezwzględne karanie wszelkich przejawów uchylania się od walki[10]. Oznaczało to wyrok śmierci dla miasta.

Dzieło zniszczenia dopełniły zacięte boje uliczne. Jelitkowo, Brzeźno i Oliwa zostały zdobyte 25 marca, Orunia 26. Szturm na centrum Gdańska rozpoczął się 27 marca. Natarcie niemieckie zostało zatrzymane nad kanałem portowym. Wojska niemieckie broniły się na Westerplatte i w rejonie twierdzy Wisłoujście, w umocnieniach Biskupiej i Gradowej Górki oraz Bramy Oliwskiej. Wieczorem 30 marca 1945 roku Gdańsk został zdobyty[11].

Zakres zniszczeń miasta

Ogólny bilans zniszczeń dokonanych w rezultacie bombardowania i ostrzeliwania artyleryjskiego oraz walk ulicznych był dla miasta tragiczny. Najpełniej oddają to naoczni świadkowie, którzy widzieli zrujnowany Gdańsk w kwietniu 1945 roku. Stanisław Strębski opisuje miasto zaraz po wyzwoleniu. „Coraz trudniej jest nam zdać sobie sprawę, gdzie jesteśmy. Dookoła ruiny i ruiny. Olbrzymia masa domów pali się i żar ich dochodzi do nas, zmieszany z odorem trupów, swądem spalenizny. Droga wiedzie nie po asfalcie czy bruku, lecz po zwałach cegieł”[12]. Podobne wrażenia przedstawia architekt niemiecki W. Hewelt, który w książce „Gdańsk pomnik kultury europejskiej” napisał, że „zniszczenia śródmieścia było prawie całkowite, [...] nie da się rozpoznać żadnego domu, a rozwalone wieże kościoła sterczały w niebo jak oskarżające palce[13].” Tenże autor ocenia, że prawie 95% starego miasta oraz 80% okalającej go zabudowy zostało zrównane z ziemią[14].

Dane statystyczne dotyczące zniszczenia Gdańska są nieprecyzyjne. Niedokładność ta wynika  ze skali zniszczeń miasta i możliwości ówczesnej administracji policzenia strat. Istnieje jednak zgodność wśród historyków, że całe miasto zostało zniszczone w 66%, natomiast śródmieście w około 90%[15]. Oprócz śródmieścia poważnemu zniszczeniu uległy także inne dzielnice miasta. Spalona została centralna część Wrzeszcza, Siedlce i Nowy Port (szkic 3). Najmniejsze straty poniosła Oliwa i fragmenty miasta oddalone od centrów, gdzie zabudowa nie była tak zwarta jak w historycznej części miasta[16]. Pierwsze opracowania dotyczące szkód wojennych zostały wykonane w lipcu 1945 roku przez Gdańską Dyrekcję Odbudowy. Wyniki tych prac zawiera tabela 1.

Tabela 1

Wykaz ogólny szkód wojennych w nieruchomościach miasta Gdańska

(stan na dzień 15 lipca 1945 r.)

Źródło: M. Stryczyński, Gdańsk w latach 1945-1948 ..., s. 14

Dalsze bardziej szczegółowe obliczenia  wykonano w styczniu 1946 roku. Zmniejszeniu uległa wielkość zniszczonej w czasie wojny ogólnej kubatury w budynkach mieszkalnych z 14 150 000 m³ do 9 949 896 m³. Oprócz obliczeń strat w budynkach policzono także straty i zniszczenia w izbach mieszkalnych. Stopień zniszczeń w tym zakresie wynosił około 50%, tj. 72 445 izb w porównaniu do liczby 144 445 izb w roku 1939[17].

Dla sprawnego funkcjonowania miasta ogromne znaczenie miały zniszczenia zakładów i urządzeń komunalnych. Do podstawowych dla funkcjonowania miasta należą wodociągi i kanalizacja. Sieć wodociągów przerwana była w kilkuset miejscach. Odciętych było 2 140 połączeń domów od rurociągu ulicznego. Na ogólną liczbę 350 km rurociągów doprowadzających wodę zniszczonych było 137 km. Z sześciu ujęć wody w Gdańsku czynne były jedynie trzy. Podobnie zniszczona była sieć kanalizacyjna. Długość czynnej sieci kanalizacyjnej przed zniszczeniami wojennymi wynosiła 520 km, po ustaniu zaś walk tylko 390 km[18]. Wszystkie przepompownie ścieków były unieruchomione. Nieczystości wlewały się do Motławy, co groziło wybuchem epidemii w mieście. Groźba była realna, ponieważ w 90‑100% zniszczony był tabor i urządzenia Zakładu Oczyszczania Miasta. Zalegające zwłoki ludzkie, brud i śmieci należało natychmiast usunąć. W pracach tych zaraz po wyzwoleniu Gdańska uczestniczyło 2 000 osób cywilnych[19].

Wskutek nalotów i działań wojennych zniszczeniu uległy wszystkie elektrownie zaopatrujące Gdańsk w energię elektryczną.

Naprawy wymagały drogi. Z ogólnej liczby 36 mostów i wiaduktów zniszczonych było 20. Zniszczone były linie tramwajowe w sieci w 80%, w torowiskach w 50%, w taborze w 50%[20].

Szkoły zniszczone były w 60%. Na 28 szkół 12 mogło po remoncie być użytkowanych. W lipcu 1945 roku uczyło się w nich 2 400 dzieci[21].

W porównaniu ze zniszczeniami w innych dziedzinach najmniejsze straty poniosła służba zdrowia. Na 11 szpitali, które posiadało miasto, 9 było czynnych i mogło przyjąć 2 000 chorych. Niebawem po wyzwoleniu utworzono 6 ośrodków zdrowia i punkty sanitarne[22]. Z uwagi na bardzo małe zniszczenia w Szpitalu Powszechnym we Wrzeszczu można było założyć Akademię Lekarską.

Poważne szkody poniósł przemysł miasta Gdańska. Przybyła w chwili wyzwolenia Morska Grupa Operacyjna zlustrowała 217 przedsiębiorstw (51,2% ogólnego stanu). Do lipca 1945 roku stopniowo przejęto wszystkie przedsiębiorstwa od władz radzieckich. Przeprowadzona inwentaryzacja wykazała zniszczenia w budynkach sięgające 35% a urządzeń w 90%. W stoczniach gdańskich maszyny i urządzenia warsztatowe, dźwigi, parowozy, tabor lądowy zniszczone były w 75%. Zatopione były doki pływające, częściowo zniszczone były pochylnie i nabrzeża[23].

Zniszczenia wojenne w porcie gdańskim były wynikiem nalotów alianckich oraz celowej akcji niszczycielskiej wycofujących się Niemców. W porcie zaminowane były baseny, kanały i nabrzeża, wejścia do kanałów zablokowane były wrakami. Wejście do gdańskiego portu uniemożliwiał zatopiony włoski frachtowiec „Africana”. Suma strat wojennych w porcie, w zakresie zniszczeń urządzeń portowych, nabrzeży, falochronów, magazynów wyniosła 21,1 mln dolarów, co stanowiło 50% wyposażenia portu. Ilustruje to porównawcze zestawienie strat w porcie gdańskim i gdyńskim.

Tabela 2

 Wykaz procentowy zniszczeń wojennych w portach Gdańska i Gdyni

Źródło: M. Stryczyński, Zakres strat portu i przemysłu w Gdańsku, [...] Historia Gdańska, t. IV/2 ..., s. 364.

W porównaniu do portu gdyńskiego, w Gdańsku mniejsze były zniszczenia nabrzeży i falochronów. O ile w Gdyni zniszczonych było 90% falochronów to w Gdańsku – 18%, w nabrzeżach odpowiednio 45% w Gdyni i 15% w Gdańsku.

Szczególnie dotkliwe dla miasta były straty w zabytkach. W pierwszych latach wojny Gdańsk nie odczuł niszczących następstw działań zbrojnych. Dopiero pierwszy nalot aliancki w dniu 12 lipca 1942 roku, choć niegroźny w skutkach, sprawił, że zaczęto ewakuować zasoby Gdańskiego Archiwum Państwowego (Staatsarchir Danzig)[24] i wywozić z miasta zabytki ruchome i część wyposażenia wnętrz gdańskich kościołów i innych budynków.

Prace w zakresie zabezpieczenia zabytków przed zniszczeniem przeprowadzono pod kierunkiem konserwatorów niemieckich dra Ericha Volmara i prof. Villego Drosta. Dokumentacja w postaci opisów, fotografii i miejsc rozmieszczenia gdańskich dzieł sztuki była bardzo pomocna przy odbudowie substancji zabytkowej miasta po wojnie[25].

Okazało się jednak, że  przedsięwzięcia te, choć niezbędne, były nie w pełni skuteczne. Naloty sowieckich i alianckich bombowców, ostrzał artyleryjski i walki uliczne pod koniec marca 1945 roku w 90% zniszczyły śródmieście Gdańska, w tym najbardziej cenną zabytkową zabudowę Starego, Głównego Miasta i Starego Przedmieścia. Mimo pomocy wspomnianych konserwatorów niemieckich nie udało się po wojnie odzyskać wszystkich cennych wywiezionych z miasta zabytków[26].

Genezę zniszczenia Gdańska w drugiej połowie marca 1945 roku przedstawił publicysta niemiecki Werner Hewelt: „Dwa czy trzy tygodnie wcześniej istniała jeszcze substancja miasta, można było odbudować pojedyńcze ruiny i naprawić szkody. Zostałyby z pewnością uratowane niemożliwe do zastąpienia dzieła sztuki, zaś obraz starodawnego miasta zostałby utrzymany w swej dotychczasowej postaci. Decyzja najwyższego szczebla, aby Gdańska bronić nawet gdyby miał być zniszczony przyniosła zagładę temu jedynemu w swoim rodzaju krajobrazowi miejskiemu, podobnie jak wielu innym historycznym miastom w Niemczech. W taki sposób Niemcy nie umiejąc zerwać więzów nałożonych im przez rządy dyktatorskie ani skończyć z morderczym uporem i podejrzliwością – musieli jeszcze przeżyć beznadziejny finał i patrzeć, jak płomienie pożerały klejnoty historii i jakie straszne cierpienia spadły na mieszkańców tego miasta”[27].  

Powyższe zdjęcia pochodzą ze strony internetowej www.danzig-online.pl