Zabytki i historia Pomorza

Strona Zdzisława Skrago

Zmiany ludnościowe zachodzące w Gdańsku w pierwszych trzech latach po II wojnie światowej stworzyły nowe społeczeństwo miasta. Wysiedlona została ludność niemiecka a na jej miejsce osadzona ludność polska z głębi kraju i zza wschodniej granicy państwa, z terenów przedwojennej Polski przyłączonych do Związku Radzieckiego.
Przejęcie przez Polskę Gdańska, podobnie jak i poniemieckich ziem, wymagało od władz wypracowania polityki integrującej te tereny z resztą kraju. Przygotowania stosowne prowadzone były już w czasie wojny na emigracji i w okupowanym kraju. Proponowane wtedy rozwiązania nie uwzględniały jednak zmian terytorialnych państwa polskiego na wschodzie i zmian politycznych wynikających z nowego geopolitycznego położenia kraju.

Po wojnie nowe władze w niewielkim zakresie korzystały z wcześniejszych planów. Po doświadczeniach przedwojennych i okupacyjnych z mniejszościami narodowymi, dla zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego kraju przyjęto za cel budowę jednolitego narodowo państwa. W stosunku do ziem poniemieckich zakładano ich repolonizację, traktując ją jako warunek niezbędny pełnej i trwałej integracji tych obszarów z ziemiami przed wojną należącymi do państwa polskiego. Przyjętymi metodami postępowania były wysiedlenia nacji niepolskich i osiedlanie na ich miejscu ludności polskiej. W stosunku do mieszkańców niemieckich wysiedlenia miały charakter restrykcyjny i objęły wszystkich przedstawicieli tej narodowości. Natomiast ludność autochtoniczna poddana została urzędowej weryfikacji decydującej o prawie pozostania w miejscu zamieszkania.
Osiedlanie się ludności polskiej w Gdańsku ściśle związane było z wysiedleniem ludności niemieckiej i prowadzoną akcją weryfikacyjną i rehabilitacyjną . Zjawiska te występowały jednocześnie i przebiegały w krótkim czasie. Odbywały się w warunkach zniszczonego w wyniku działań zbrojnych miasta i niedostatków powojennych.

Powstające władze w mieście były na etapie tworzenia się. Budowane od podstaw struktury administracyjne nie obejmowały w całości problematyki demograficznej. Stąd też w początkowym okresie migracje ludności oraz akcja osiedleńcza miała charakter żywiołowy, spontaniczny i niezorganizowany. Sytuacja normowała się z biegiem czasu, jednak do końca nie uniknięto chaosu organizacyjnego i doraźności w podejmowaniu decyzji.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie procesu osiedlania się ludności polskiej w Gdańsku w warunkach powojennej rzeczywistości, w powiązaniu z polityką narodowościową państwa polskiego, realizowaną przez tworzące się władze miasta.

Wybór Gdańska, dla zilustrowania realizacji polityki narodowościowej władz, nie jest przypadkowy. Gdańsk po wojnie traktowano priorytetowo z uwagi na jego związki historyczne z Polską i kwestionowane przez Niemców uprawnienia polskie z czasów Wolnego Miasta. Repolonizacja Gdańska miała szeroki, ponadlokalny wydźwięk propagandowy.

Zakres chronologiczny pracy obejmuje lata 1945-1947. Cezurą początkową jest rok 1945, w którym Gdańsk został wyzwolony przez Armię Radziecką i rozpoczął się proces tworzenia władz oraz masowego napływu Polaków do miasta. Osadnictwo polskie i połączone z nim wysiedlenie Niemców, praktycznie zakończyło się w 1947 roku. Rok ten wyznacza cezurę końcową pracy.

Podstawę źródłową opracowanego tematu stanowią dokumenty znajdujące się w Archiwum Państwowym w Gdańsku. Są to sprawozdania i zestawienia roczne Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, protokóły pokontrolne, regulaminy pracy i założenia akcji osiedleńczej i wysiedleńczej opracowane w Urzędzie Wojewódzkim i Zarządzie Miejskim w Gdańsku.

Dla scharakteryzowania kwestii narodowościowych w programach ugrupowań politycznych z czasów II wojny światowej i w polityce władz powojennej Polski wykorzystałem prace kilkunastu autorów. Większość z nich specjalizuje się w problematyce związanej z wybraną mniejszością narodową w Polsce.

Dla omówienia zagadnień związanych z ludnością niemiecką i autochtoniczną cenne okazało się opracowanie Z. Romanowa . Korzystałem w tym temacie także z dorobku takich autorów jak: S. Banasiak, K. Golczewski, P. Madajczyk, J. Thorwald i W. Wrzesiński . Stosunek państwa do innych mniejszości etnicznych przedstawiony został w oparciu o prace K. Drozdy, A. Friszke, K. Kersten, E. Misiło, K. Tarki, J. Tomaszewskiego, R. Torzeckiego i J. Turonka. Całościowo politykę narodowościową powojennego państwa polskiego ujął E. Mironowicz.

Dla potrzeb niniejszej pracy w tematach dotyczących zagospodarowania ziem zachodnich i północnych, przedstawienia akcji przesiedleńczych i repatriacyjnych oraz osadnictwa na terenach poniemieckich oparłem się na wiedzy zaczerpniętej z publikacji następujących autorów: J. Czerniakiewicz, K. Kersten, A. Kwilecki, G. Labuda, M. Mroczko, M. Musielak, M. Orzechowski, K. Skubiszewski. Szczególnie wartościowe dla omówienia tych zagadnień okazały się prace S. Banasiaka, Cz. Osękowskiego i A. Magierskiej.

Wśród autorów zajmujących się tematami gdańskimi z omawianego okresu najwięcej informacji zasięgnąłem z prac M. Stryczyńskiego i R. Wapińskiego. Ujmują one omawiane przeze mnie zagadnienia najszerzej i najpełniej. Taką rolę spełniło także opracowanie M. Hejgera dotyczące polityki narodowościowej władz gdańskich. Z innych autorów, z których publikacji korzystałem, wymienić należy W. Gruszkowskiego, B. Hajduka, E. Kosiarza, B. Maroszek, Z. Misztala, I. Sobczaka i L. Zielińskiego.

Praca składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy omawia problematykę narodową w programach ugrupowań emigracyjnych i krajowych w latach II wojny światowej. Drugi tyczy warunków w jakich kształtowała się administracja polska w Gdańsku po zakończeniu działań zbrojnych. Następne poświęcone są realizacji polityki narodowościowej władz w Gdańsku, ze szczególnym uwzględnieniem stosunku do ludności niemieckiej i rodzimej oraz, nierozłącznie związane z tymi zagadnieniami, problemy zasiedlenia miasta ludnością polską.

Przyjęta w pracy terminologia nie odbiega w zasadniczy sposób od stosowanej w literaturze przedmiotu. Z uwagi jednak na różnice w pojmowaniu pojęć przesiedleniec i repatriant, należy się wyjaśnienie w jakim znaczeniu w niniejszym opracowaniu są one użyte. Przesiedleńcy to osoby przesiedlające się na poniemieckie tereny z obszaru Polski w granicach sprzed 1939 roku, repatrianci - obywatele polscy powracający do kraju, którzy z różnych przyczyn znaleźli się poza jego granicami. W pewnych fragmentach pracy pojawia się również określenie "ziemie dawne", w odróżnieniu od "ziem nowych", poniemieckich. Odnosi się ono do obszarów Polski sprzed 1939 roku, za wyjątkiem województw przejętych przez Związek Radziecki po II wojnie światowej.

Opracowanie niniejsze zostało napisane pod kierunkiem prof. dra hab. Mariana Mroczki. Dziękuję profesorowi za rady i konsultacje udzielane na kolejnych etapach powstawania pracy.