Zabytki i historia Pomorza

Rozpowszechnione w kościele rzymskokatolickim w XVII/XVIII wieku pielgrzymki miały oprawę w postaci noszonych feretronów – przenośnych ołtarzy, które w kulturze polskiej miały kształt obrazów w odróżnieniu od przedstawień figuralnych dominujących na zachodzie Europy.

Feretron Matki Bożej Oliwskiej związany jest z tradycją pielgrzymek do Kalwarii Wejherowskiej organizowanych od 1720 roku przez reformatów z Chełma (ob. Gdańsk Chełm). Przy tamtejszym klasztorze powołane zostało 20 grudnia 1766 roku przez papieża Klemensa XIII Bractwo Drogi Krzyżowej, którego zadaniem było organizowanie podróży gdańszczan do Jerozolimy Kaszubskiej, jak określano kaplice na wzgórzach wokół Wejherowa. W 1850 roku decyzją władz duchownych w Pelplinie siedziba bractwa przeniesiona została z Chełma do Oliwy. Omawiany feretron był własnością tegoż bractwa i noszony był przez pielgrzymów polskich. Nowe umiejscowienie organizacji pielgrzymek spowodowało, że feretron znalazł się w wyposażeniu oliwskiego kościoła.

Najstarsza data związana z powstaniem feretronu to rok 1765 zaznaczony na odwrocie jednego z wot[1]. Autorem obrazu przypuszczalnie jest ojciec Daniel ze zgromadzenia ojców reformatów na Chełmnie, który namalował w 1759 roku podobny obraz dla kościoła w Łęgowie. Widnieją na nich Matka Boża z Dzieciątkiem po jednej stronie a po drugiej anioł. W 1788 roku obraz uzyskał srebrne aplikacje. Twórcą ich był znany złotnik gdański Jan Jantzen.  

Jubilerska dekoracja posiada wysokie walory artystyczne. Pięknie fałdowane blachy oddają trójwymiarowość szat i różnice faktury materiału. Wyciszony ornament kontrastuje z sukienkami Matki Bożej i Dzieciątka. Srebrne i złote aplikacje pokrywające obraz charakterystyczne były dla kultu obrazów w baroku polskim. Estetycznie też były celowe i uzasadnione. W mrocznej wieczornej porze kościół oświetlony był świecami i lampkami oliwnymi. W tym złotawym świetle obraz tracił na czytelności. Natomiast srebrna czy też złota blacha działała jak reflektor. Przy żółtawym zabarwieniu światła srebra traciły swą biel. Migotliwy złocisty odblask zwracał uwagę na wizerunek. Potęgowało to ekspresję obrazu.

W kościele Trójcy Świętej w Oliwie znajdował się także drugi feretron. Był on własnością pielgrzymów niemieckich. Biskup Karol Maria Splett przekazał go w 1945 roku oo. cystersom, którzy przejęli po wojnie ewangelicko-augsburski kościół Pojednania w Oliwie. Obecnie jest to kościół pw. Matki Bożej Królowej Korony Polskiej, a wspomniany feretron zdobi ołtarz główny tej świątyni.

[1] F. Mamuszka, Oliwa. Okruchy z dziejów, zabytki, Gdańsk 1985, s. 69