Zabytki i historia Pomorza

Strona Zdzisława Skrago

Charakterystycznym wyrazem polskiej religijności w XVII wieku były kalwaryjne Drogi Męki Pańskiej, dla obsługi których fundowano klasztory. Kalwarie nawiązywały do Golgoty, gdzie zgodnie z przekazem ewangelistów Chrystus został ukrzyżowany. Od czasów wypraw krzyżowych popularny stawał się wymóg dla chrześcijanina odbycia pielgrzymki do Jerozolimy, miejsca męczeńskiej śmierci i zmartwychwstania Jezusa. Niewielu ludzi stać było na tak wyczerpującą i niebezpieczną na owe czasy podróż i dlatego obowiązek ten ułatwiały budowane w chrześcijańskiej Europie kalwarie. Były one celem pielgrzymek i szukania oparcia w nadprzyrodzonych łaskach cudownych przedstawień. W siedemnastowiecznym potrydenckim kościele katolickim były ośrodkami religijności ludowej.

Kalwaria Wejherowska, nazywana też Świętymi Górami lub Jerozolimą Kaszubską, była czwartą fundacją tego rodzaju na terenach państwa polsko-litewskiego. Wcześniejsze to Kalwaria Zebrzydowska, w Pakości i na Żmudzi. Powstała ona na wzgórzach i przy rzeczce Białej wokół nowej osady Wola Wejherowska założonej przez wojewodę malborskiego Jakuba Wejhera. Wola Wejherowska, późniejsze Wejherowo, była jedynym na Pomorzu prywatnym miastem. Zgodę na budowę kalwarii wojewoda otrzymał 9 czerwca 1649 roku od biskupa włocławskiego Mikołaja Alberta Gniewosza. Kalwarią i pielgrzymami opiekować się mieli sprowadzeni wcześniej w 1647 roku franciszkanie (reformaci)[1], dla których Jakub Wejher wybudował kościół św. Anny i klasztor.

     

„Dróżki kalwaryjskie” wytyczył geodeta klasztoru cysterskiego w Oliwie zakonnik o. Robert z Werden. Cała trasa liczy 4,6 kilometra. Wzgórzom, na którym powstała kalwaria, nadano biblijne nazwy – Góra Oliwna, Syjon, Golgota, a nazwę rzeczki zmieniono na biblijny Cedron. Miejsca stacji, gdzie miały powstać kaplice, o. Robert z Werden oznaczył drewnianymi krzyżami. Niektóre odległości między kaplicami w Jerozolimie i w Wejherowie są identyczne, co sugerowałoby, że geodeta obliczeń dokonał w Jerozolimie[2]. Pierwszą kaplicę ufundował archidiakon pomorski ks. Mateusz Jan Judycki. Najwięcej kaplic zbudowali Jakub i jego żona Joanna Katarzyna Wejherowie, wśród fundatorów występują krewni Jakuba Wejhera, jego dworzanie oraz opat oliwski ks. Aleksander Kęsowski[3]. Cały zespół liczy 26 kaplic.

Popularność kalwarii wzrastała wraz z możliwością uzyskania odpustu. Na mocy breve papieża Aleksandra VII z 12 maja 1661 roku pielgrzym mógł uzyskać zupełne odpuszczenie grzechów i kar za nie po odbyciu spowiedzi, przyjęciu komunii i przejściu całej drogi krzyżowej. Okres odpustowy ograniczony był do 10 lat  i tylko trzy razy w roku można było odpuszczenie grzechów otrzymać. Przedłużali go papieże Klemens X w 1675 roku i Innocenty XI w 1678 roku. Ostatecznie Święta Kongregacja Odpustów i Relikwii w 1717 roku nadała Kalwarii Wejherowskiej odpusty zupełne na wieczność.

     

Pielgrzymi przybywający z Gdańska, zorganizowani w Bractwie Drogi Krzyżowej, byli najliczniej reprezentowani na uroczystościach w "Jerozolimie Kaszubskiej". W XVIII wieku przyjął się kalendarz pielgrzymek. Pielgrzymi niemieccy z Gdańska przybywali 1 maja w Święto Apostołów Filipa i Jakuba. Pielgrzymi polscy z Gdańska pojawiali się na kalwarii w uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego. Pątnikami gdańskimi opiekowali się reformaci z Chełma, obecnej dzielnicy Gdańska. Po 1850 roku obowiązek ten przejęła parafia katolicka w Oliwie, do której przeniesiono Bractwo Drogi Krzyżowej. Do dzisiaj w Oliwie zachowały się historyczne feretrony noszone przez pielgrzymów niemieckich i polskich. W pierwszą niedzielę po Zesłaniu Ducha Świętego, w Wielki Czwartek i w Wielki Piątek kalwarię nawiedzali wierni z Wejherowa i pobliskiej okolicy.

Kapliczki powstawały też na pątniczym szlaku z Gdańska do Wejherowa. Było ich czternaście. Piotr Jerzy Przebendowski wystawił w Zagórzu (dzisiejsza dzielnica Rumi) kaplicę Ukrzyżowania Pana Jezusa a przy wjeździe do Wejherowa Bramę Oliwską określaną mianem Bramy Nowej Jerozolimy, przy której witano pielgrzymów z Oliwy. Do dzisiaj zachowała się w Oliwie kapliczka z figurami Matki Bożej i św. Jana Nepomucena  zwana przez dawnych mieszkańców Kolumną Maryjną. Była to pierwsza stacja gdańszczan udających się na kalwarię.

       

Kalwaria w ciągu wieków ulegała wielu przebudowom i zmianom. Pierwotnie wiele stacji miały kształt wolno stojących figur, nad którymi na filarach rozpościerał się dekoracyjny baldachim. Zostały one obudowane w celu ochrony przed zmiennymi warunkami atmosferycznymi. Malowidła ścienne znajdujące się w wielu kaplicach nieudolnie przemalowywano. Zaginęło wiele obrazów sztalugowych. Przełomowym dla kalwarii był rok 2005, w którym miastu Wejherowo została przyznana dotacja Unii Europejskiej w wysokości 10,3 mln zł na odnowienie kalwarii. Wyremontowano i odrestaurowano kaplice, przeprowadzono konserwację malarstwa sztalugowego, polichromii, ołtarzy i rzeźb. Naprawiono także ścieżki, założono monitoring i oświetlenie, zbudowano parkingi. Jerozolima Kaszubska odzyskała swoją świetność.

Kalwaria Wejherowska spełnia funkcje nie tylko religijne, była i jest też ośrodkiem integracji kulturalnej miejscowej ludności – Kaszubów. W okresie zaborów była ostoją polskości - wbrew polityce germanizacyjnej władz reformaci wejherowscy drukowali modlitewniki, tzw kalwaryjki i kazania w języku polskim. Tradycja wydawania kalwaryjek trwa od 1717 roku do dzisiaj. Wejherowo od XIX wieku określane jest mianem stolicy duchowej Kaszub.

Atrakcyjność turystyczną tego siedemnastowiecznego zespołu zabytków zwiększa jego położenie w pięknym lesie. Tworzą go rodzime drzewa - buk zwyczajny, dąb bezszypułkowy, jesion wyniosły, lipa drobnolistna, sosna pospolita, olcha czarna i grab zwyczajny. 

     
         

 Wyposażenie kaplic, fot. fot. Zbigniew Wójcik (CC BY-NC-ND 3.0 PL).

Zobacz więcej


[1] A. Klemp, Wejherowo w latach 1643-1772 [w:] Historia Wejherowa, pod red. J. Borzyszkowskiego,  Wejherowo 1998, ss. 80-85

[2] W kalwariach w Jerozolimie i  w Wejherowie identyczna odległość jest między kaplicami Kajfasza i Piłata (1000 kroków), Piłata i Heroda (300) oraz Piłata do Ukrzyżowania i Podniesienia Krzyża (1319-1321 kroków). Posługiwano się względną jednostką miary, ludzkim krokiem. Robert z Werden albo rzeczywiście sam wymierzył kalwarię w Jerozolimie, albo posłużył się dziełem Krystiana Adrichomiusa Theatrum Terrae Sanctae z 1590 roku, w którym zawarte były te informacje.  Patrz: J. Więckowiak, Kalwaria Wejherowska, Wejherowo  1982, s. 94

[3] J. Wilga-Steyer, Kalwaria Wejherowska, Rumia 1996