Zabytki i historia Pomorza

Kalendarium

1186 – Cysterski klasztor oliwski został ufundowany przez księcia pomorskiego Sambora I. Cystersi z opatem Bernardem Ditthardem do Oliwy przybyli z Kołbacza i byli zapewnie w większości pochodzenia duńskiego, ponieważ klasztor w Kołbaczu był filią duńskiego klasztoru w Esröm. Klasztor określano jako „Beatae Mariae de Oliva” lub „ad montem Olivarum”, a od XII wieku „Monasterium sanctae dei genitricis et virginis Mariae de Oliva”.

1224 – W czasie napadu pogańskich Prusów pierwsze romańskie oratorium spłonęło. Odbudowany i powiększony kościół w roku 1234 (lub w 1236) ponownie został zniszczony przez Prusów.

1342 – Zakończenie konfliktu z zakonem krzyżackim dotyczącego stanu posiadania klasztoru. Wielki mistrz Ludolf Köning von Wattzau  uznał wszystkie roszczenia cystersów oliwskich.

1350 – Zapalenie się sadzy w kominie spowodowało pożar i całkowite spalenie się kościoła i klasztoru. Przez pięć lat do 1355 roku trwała odbudowa a zarazem rozbudowa kościoła. Nadano mu styl gotycki, przedłużono prezbiterium, wybudowano ambit i o cztery przęsła przedłużono nawę główną, przez co świątynia uzyskała swoje obecne rozmiary i kształt.  

1594 – Biskup włocławski Hieronim Rozrażewski 14 sierpnia konsekrował kościół.1577– Gdańskie wojsko najemne walczące ze Stefanem Batorym napadło na klasztor i spaliło go doszczętnie. Gdańsk ostatecznie uznał władzę Batorego i z

ostał zmuszony do zapłacenia 20 000 guldenów odszkodowania za dokonane zniszczenia w Oliwie. Dzięki temu oraz hojnym nadaniom króla i magnatów do roku 1583 trwała odbudowa kościoła i klasztoru przywracająca ich stan pierwotny. W XVII wieku dobudowano jedynie kaplicę chrzcielną i dodano barokowe ozdoby.

1601 - Dokumentem z dnia 20 III 1601 r. konwent cysterski w Oliwie z ówczesnym opatem Dawidem Konarskim podejmują decyzję o ustanowieniu wspólnoty z opactwem cysterskim w Clairvaux. Mniej więcej do poł. XVI wieku klasztor w Oliwie jako bezpośrednia filia klasztoru w Kołbaczu podporządkowany był duńskiemu opactwu w Esröm. W wyniku postępów reformacji protestanckiej klasztory w Kołbaczu (1535) i Esröm (1559) przestały istnieć.

1603 – Król Zygmunt III Waza wyjednał u papieża Klemensa VIII prawo do infuły i pastorału dla opatów oliwskich.

1626 – Klasztor został splądrowany przez szwedzkie wojska. Wywieziono do Skokloster w Szwecji renesansową ambonę i organy.

1660 – W Oliwie podpisano traktat pokojowy po potopie szwedzkim.

1772 – Oliwa znalazła się pod panowaniem pruskim. Zasekwestrowano wszystkie dobra klasztorne, które znalazły się w granicach państwa pruskiego. Opatowi przyznano roczną pensję w wysokości 4000 guldenów a klasztorowi pieniężną rekompensatę.

1831 – Władze pruskie zlikwidowały klasztor cystersów w Oliwie. Kościół i część zabudowań poklasztornych przydzieliły parafii katolickiej.

1925 – Papież Pius XI erygował bullą z dnia 30 grudnia 1925 r. diecezję gdańską, podległą tylko Watykanowi, wyłączoną z polskich i niemieckich struktur kościelnych. Na mocy tej bulli kościół oliwski uzyskał rangę katedry, a Oliwa stała się stolicą diecezji i siedzibą biskupów. Pierwszym gdańskim biskupem diecezjalnym został pochodzący ze starej irlandzkiej rodziny, wcześniej biskup diecezjalny ryski, hrabia Edward Aleksander Władysław O’Rourke.

1976 – Papież Paweł VI podniósł katedrę dnia 8 lipca 1976 r. do godności bazyliki mniejszej.

1987 - Pierwsza wizyta papieża Jana Pawła II w Oliwie.

1992 - Papież Jan Paweł II bullą z dnia 25 marca utworzył archidiecezję gdańską z siedzibą w Oliwie. Bazylika Świętej Trójcy w Gdańsku Oliwie stała się archikatedrą.

1999 - Papież Jan Paweł II po raz drugi nawiedził archikatedrę oliwską.

Opis

Archikatedra ma długość 107 m (wewnątrz 97,6 m), szerokość 19 m, wysokość 17,7 m. Jest to najdłuższy kościół cysterski na świecie. Zbudowana na rzucie krzyża łacińskiego jest trzynawową bazyliką z nawą środkową, niższymi nawami bocznymi przykrytymi dachem pulpitowym, transeptem i obejściem prezbiterium (ambitem). Fasadę tworzą dwie smukłe, wysokie na 46 m wieże z ostro zakończonymi hełmami. Ożywia ją barokowy portal (1688), jak również trzy okna różnej wielkości i trzy kartusze. Nad przecięciem się naw jest wieża dzwonów – typowy element budownictwa cysterskiego.

Archikatedra słynie głównie ze swych organów. Małe (1762) i duże (1788) wykonał frater Michael alias Johanes Wulf z Ornety na Warmii. Duże dokończył Fryderyk Rudolf Dalitz (1793). Dopełnia je pozytyw wykonany w warsztacie budowy organów „Zygmunt Kamiński i synowie” (1968). Połączone ze sobą trzy instrumenty mają w sumie 7876 piszczałek objętych 110 rejestrami. Cudowne brzmienie instrumentu współgra z rokokowym wystrojem prospektu organowego, w którym w duchu epoki anioły, słońca i gwiazdy poruszają się w trakcie koncertu.

Wyposażenie kościoła to sakralne dzieła sztuki renesansowej, barokowej, rokokowej i klasycystycznej o wysokim poziomie artystycznym. We wnętrzu archikatedry są 23 ołtarze. Ich treść ikonograficzna oddaje program kościoła potrydenckiego. Zwracają uwagę dawny ołtarz główny wykonany w stylu renesansu niderlandzkiego (1605) i obecny główny, który jest najpełniejszym dziełem barokowym na Pomorzu (1688).

Obrazy w ołtarzach, w nawie głównej, w prezbiterium są dziełem znanych siedemnastowiecznych malarzy; Hermana Hahna (1574 – 1628), Adolfa Boya (1612 – 1680), Andrzeja Stecha (1635 –1697), Andreasa Schlütera (1660 – 1714).

Wystrój uzupełniają rokokowe kaplice św. Jana Nepumocena, Mariacka i św. Krzyża, ołtarze wzdłuż nawy północnej i w ambicie, ambona, płyty nagrobne, epitafia, grobowiec książąt pomorskich, nagrobek rodziny Kosów, krypta biskupia, zabytkowe żyrandole, baldachimy, cenny kultowo i artystycznie feretron przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem, noszony na pielgrzymkach do Kalwarii Wejherowskiej oraz wiele innych zabytków znajdujących się w kościele i w byłym klasztorze cysterskim.

Turyści w zabudowaniach byłego klasztoru (obecnie seminarium duchownego) mogą obejrzeć zbiory muzeum archidiecezjalnego. W archikatedrze odbywają się koncerty organowe.

 Proboszczowie i administratorzy parafii oliwskiej od roku 1831

1. Johannes Bluhm, 2 XI 1831 do 27 X 1832
2. August Konrad Haber, 14 I 1833 do 23 VIII 1837
3. Johann Jakob Schweminski, styczeń 1838 do 23 VIII   1837
4. dr Heinrich Borasch, 21 IX 1874 do 1 X 1877
5. Nikolaus Kryn, 2 III 1883 do 1 II 1904
6. dr Franz Salesius Schroter, 30 III 1904 do 20 VI 1916
7. Franciszek Berendt, 20 VI 1916 do 13 XI 1926
8. Magnus Bruski, 13 XI 1926 do 1935
9. dr Carl Maria Splett, 1 IV 1935 do 13 VI 1938
10. dr Antoni Behrendt, lipiec 1938 do października 1945
11. Leon Kossak-Główczewski, 12 X 1945 do 16 VI 1979
12. Mieczysław Goździewski, 15 VI 1979 do 17 II 1991
13. Brunon Kędziorski, od 17 II 1991 do 21 XI 2007
14. dr Zbigniew Zieliński od 9 XII 2007 do 9 XI 2014
15. Waldemar Waluk od 9 XI 2014 do 20 V 2017
16. dr Jan Jasiewicz od 28 V 2017 do 26 IV 2020
17. Krystian Kletkiewicz od 26 IV 2020

Źródło: Z. Iwicki, Oliwa wczoraj i dziś, Gdańsk 2001, s. 245