Zabytki i historia Pomorza

Wielkie organy oliwskie powstały z inicjatywy ostatniego opata z czasów Rzeczypospolitej Jacka Rybińskiego (1740-1782), wielce zasłużonego w rozbudowie klasztoru i kościoła, miłośnika sztuki. Za jego rządów założono w Oliwie chór i zespół muzyczny. On też zwrócił uwagę na zdolności Johanna Wulffa, wnuka organmistrza Johanna Georga. Zadowolony z efektów pracy Wulffa przy małych organach wysyła go w trzyletnią podróż do Niemiec i Holandii na nauki u najwybitniejszych organmistrzów. W 1763 roku Johann Wulff wraca do Oliwy, wstępuje do zakonu cystersów jako brat Michał i rozpoczyna pracę przy budowie organów oliwskich. Trwały one 25 lat. W 1788 roku instrument posiadał 83 rejestry, 5 100 piszczałek oraz mechaniczną trakturę gry i rejestrów. Piszczałki wykonane zostały z drewna lipowego, dębowego i jodłowego, część odlano z cyny. Największe mają około 10 metrów, najmniejsze kilkanaście centymetrów. Umieszczone zostały półeliptycznie i wielokondygnacyjnie, największe basowe zostały ustawione przed balustradą chóru, w ten sposób możliwe stało się wkomponowanie organów w wąską nawę kościoła. Od czterech do siedmiu kalikantów obsługiwało czerpaki i miechy wprowadzające strumień powietrza do instrumentu.

W latach 1791-1793 gdański organmistrz Fryderyk Rudolf Dalitz przeniósł stół gry na bok chóru i przekonstruował trakturę organów. Pierwszy generalny remont organy przeszły w latach 1863-1865. Wtedy to organmistrz Friedrich W. Kaltschmidt skonstruował nowy kontuar, trakturę i wiatrownice oraz dodał jeden rejestr. Największe zmiany zaszły przy renowacji organów w latach 1934-1935. Organmistrz Józef Goebl powiększył je do 101 głosów (wraz z małymi organami), zmienił trakturę na elektro-pneumatyczną, wymienił kontuar i połączył kablem elektrycznym duże organy z małymi. Po drugiej wojnie światowej naprawiano zniszczenia dokonane w 1945 roku przez wojska sowieckie i dodano do rejestrów dzwony. W latach 1966-1968 firma Kamińskich z Warszawy sprowadziła pięciumanuałowy stół gry, uzupełniła brakujące głosy w wielkich organach i dobudowała pozytyw w lewym przęśle nawy głównej. Posiada on dziewięć rejestrów. Przy jego budowie wzorowano się na instrumentach tego typu z XVII wieku. Ma on neobarokowy wystrój.

Obecne organy oliwskie to trzy instrumenty posiadające razem 113 głosów (87 – organy duże, 17 – organy małe, 9 – pozytyw) i 7876 piszczałek. Organy charakteryzują się bogactwem brzmienia. Można na nich wydobyć dźwięki naśladujące śpiew ptaków, bicie dzwonów, szum wiatru, plusk wody, pomruki niedźwiedzia a nawet głos ludzki – vox humana. Muzyka z dużych organów może być odbita jak echo, zagrane przez małe organy oddalone o 65 metrów.

Obudowane one są rokokowym prospektem z czasów Johanna Wulffa. Filary i przód empory zdobione są bluszczem, kwiatami, wazami i postaciami aniołów. Cały monumentalny prospekt organowy zdobi bogata dekoracja snycerska. Dwadzieścia pięć figur aniołów, w tym jedenaście dużych, w ruchomych dłoniach poruszanych przez wiatrownice trzyma trąbki, puzony, fanfary, rogi i dzwonki. Słońca, księżyce i gwiazdy na szczytach prospektu w trakcie gry kręcą się. W głębi centralnie umieszczony witraż przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem ożywia całą kompozycję. Snycerka w odcieniach brązu, z delikatnie użytym złotem pokrywającym słońca i instrumenty trzymane przez aniołów kontrastuje z białym rokokowym portalem przedsionka archikatedry.

Harmonogram koncertów organowych  

 Fot. fot. Andrzej Zięba (CC BY-NC-ND 3.0 PL)